Jakie są założenia dotyczące wartości?

Czym są założenia?

W każ­dej ar­gu­men­ta­cji po­ja­wia­ją się pew­ne za­ło­że­nia, czy­li sądy lub idee, któ­re zo­sta­ły przy­ję­te bez uza­sad­nie­nia. Naj­czę­ściej ta­kie za­ło­że­nia są prze­mil­cza­ne, by je od­na­leźć na­le­ży umieć czy­tać mię­dzy wier­sza­mi. Owe idee do­star­cza­ją ca­łej struk­tu­rze ar­gu­men­tu wspar­cia, pod­trzy­mu­ją i skle­ja­ją wszyst­kie jej ele­men­ty. Wła­ści­wie, za­nim nie zda­my so­bie spra­wy z za­ło­żeń czy­nio­nych przez daną oso­bę, nie je­ste­śmy w sta­nie oce­nić war­to­ści jej ar­gu­men­tu.

Pa­mię­taj, że ar­gu­ment na pierw­szy rzut oka, oglą­da­ny ?po­wierz­chow­nie?, za­wsze jest atrak­cyj­ny i wia­ry­god­ny. Oso­ba przed­sta­wia­ją­ca swój ar­gu­ment chce po­ka­zać go w jak naj­lep­szym świe­tle. Bez kry­tycz­ne­go na­my­słu i uświa­do­mie­nia so­bie za­ło­żeń tkwią­cych ?w głę­bi? ar­gu­men­ta­cji mo­że­my uwie­rzyć w coś, w co nie chcie­li­by­śmy uwie­rzyć, gdy­by­śmy po­tra­fi­li w peł­ni to oce­nić.

Za­ło­że­nia:

• są przy­ję­te jako pew­ni­ki, bez uza­sad­nie­nia;
• za­zwy­czaj nie są wy­ra­żo­ne ?expli­ci­te?;
• wpły­wa­ją na kształt i war­tość tezy;
• mogą być złud­ne i wpro­wa­dzać w błąd.

Jak wydobyć założenia na światło dzienne?

Każ­da książ­ka za­wie­ra nie­zli­czo­ną ilość za­ło­żeń. To nie­unik­nio­ne. Z punk­tu wi­dze­nia kry­tycz­ne­go my­śle­nia waż­ne są jed­nak je­dy­nie te za­ło­że­nia, któ­re do­ty­czą struk­tu­ry przed­sta­wio­nej ar­gu­men­ta­cji. Szcze­gól­ne istot­ne są za­ło­że­nia:

• bez któ­rych prze­słan­ki nie wspie­ra­ły­by wnio­sku;
• oraz te, bez któ­rych prze­słan­ki nie by­ły­by praw­dzi­we.

Za­ło­że­nia mogą być dwo­ja­kie­go ro­dza­ju: nor­ma­tyw­ne i opi­so­we. Te pierw­sze do­ty­czą war­to­ści, te dru­gie — fak­tów oraz ogól­nych praw rzą­dzą­cych świa­tem. Na ra­zie ogra­ni­czy­my się do omó­wie­nia tyl­ko za­ło­żeń do­ty­czą­cych war­to­ści.

Założenia a konflikty wartości

Róż­ni­my się tym, ja­kie war­to­ści uzna­je­my za nad­rzęd­ne. Prze­ja­wia się to np. w róż­ni­cach mię­dzy:

• sta­no­wi­skiem ?pro life? i ?pro cho­ice?;
• kon­ser­wa­ty­sta­mi i li­be­ra­ła­mi;
• na­cjo­na­li­sta­mi i ko­smo­po­li­ta­mi;
• zwo­len­ni­ka­mi i prze­ciw­ni­ka­mi kary śmier­ci;
• zwo­len­ni­ka­mi i prze­ciw­ni­ka­mi le­ga­li­za­cji nar­ko­ty­ków.

W jaki spo­sób mo­że­my uznać, że zwo­len­ni­cy wy­klu­cza­ją­cych się sta­no­wisk są (rów­nie) roz­sąd­ni i ra­cjo­nal­ni? Otóż mo­że­my to wy­tłu­ma­czyć uzna­jąc, że w ob­li­czu kon­flik­tu war­to­ści uzna­ją oni, inne spo­śród z nich za waż­niej­sze.

Przy­kład: Nie po­win­ni­śmy le­ga­li­zo­wać nar­ko­ty­ków. Skut­ki uza­leż­nień nar­ko­ty­ko­wych by­ły­by o wie­le gor­sze niż skut­ki al­ko­ho­li­zmu.

Prze­słan­ka: Nar­ko­ty­ki sil­niej uza­leż­nia­ją od nar­ko­ty­ków i wy­rzą­dzi­ły­by lu­dziom o wie­le wię­cej szko­dy (uza­leż­nie­nia, cho­ro­by, zgo­ny, prze­stęp­stwa).

Za­ło­że­nie do­ty­czą­ce war­to­ści: Zdro­wie i bez­pie­czeń­stwo oby­wa­te­li są waż­niej­sze niż ich pra­wo do wol­ne­go wy­bo­ru.

Wnio­sek: Nie na­le­ży le­ga­li­zo­wać nar­ko­ty­ków.

Za­ło­że­nie do­ty­czą­ce war­to­ści jest bar­dzo waż­ne dla tego ar­gu­men­tu, kie­ru­je nim zza ku­lis, okre­śla zwią­zek mię­dzy prze­słan­ką i wnio­skiem. Ta­kie za­ło­że­nia trze­ba umieć roz­po­zna­wać. Przez ?za­ło­że­nie do­ty­czą­ce war­to­ści? na­le­ży ro­zu­mieć z góry przy­ję­tą hie­rar­chię mię­dzy nimi, wy­raź­ną i nie­wy­po­wie­dzia­ną pre­fe­ren­cję jed­nej war­to­ści nad dru­gą, jed­na z nich jest trak­to­wa­na z więk­szym prio­ry­te­tem.

Wartości

Czym są war­to­ści? Jak je od­kry­wać? War­to­ści to rze­czy god­ne wy­bo­ru, po­świę­ce­nia, sta­ra­nia się o nie i re­ali­zo­wa­nia ich. Na­le­ży pod­kre­ślić, że war­to my­śleć o war­to­ściach nie jako o kon­kret­nych przed­mio­tach (dom, sa­mo­chód, pie­nią­dze), lecz o przed­mio­tach abs­trak­cyj­nych, do któ­rych lu­dzie przy­wią­zu­ją wagę, któ­re mają wpływ na ludz­kie wy­bo­ry i za­cho­wa­nie.

Pra­gnie­my pew­nych rze­czy, do­świad­czeń, zda­rzeń ze wzglę­du na to, co uzna­je­my za ?war­to­ścio­we?. Pra­gnie­my po­sia­da­nia domu, mał­żon­ka, sa­mo­cho­du, po­nie­waż ce­ni­my so­bie ?sta­bi­li­za­cję?. Dą­ży­my do spo­tkań z waż­ny­mi ludź­mi, po­nie­waż war­to­ścią, któ­rą wy­bie­ra­my jest okre­ślo­ny ?sta­tus spo­łecz­ny?. Nie de­cy­du­je­my się na wstą­pie­nie w zwią­zek mał­żeń­ski, po­nie­waż wy­bie­ra­my ?wol­ność?.

Rozpoznawanie założeń dotyczących wartości

Wie­lu lu­dzi wy­zna­je te same war­to­ści. Z sa­mej de­fi­ni­cji po­ję­cia war­to­ści wy­ni­ka, że wie­le z nich (więk­szość?) jest po­dzie­la­nych przez róż­ne oso­by. Tym, co szcze­gól­nie istot­ne, jest za­tem nie to, że uzna­je­my pew­ne war­to­ści, lecz to, w ja­kim stop­niu je uzna­je­my, któ­re war­to­ści ce­ni­my bar­dziej.

Na­sze pre­fe­ren­cje do­ty­czą­ce war­to­ści ujaw­nia­ją się szcze­gól­nie wy­raź­nie w sy­tu­acjach kon­tro­wer­syj­nych, kon­flik­to­wych, gdy róż­ne war­to­ści zde­rza­ją się ze sobą. Nie jest szcze­gól­nie od­kryw­cze stwier­dze­nie, że lu­dzie ce­nią za­rów­no ry­wa­li­za­cję, jak i współ­pra­cę. In­te­re­su­ją­ce jest, kto (i kie­dy) ceni wy­żej ry­wa­li­za­cję niż współ­pra­cę w sy­tu­acji kon­flik­tu tych war­to­ści. Uświa­da­mia nam to le­piej na­sze wy­bo­ry zwią­za­ne z war­to­ścia­mi.

Zwy­kle po­glą­dy au­to­ra do­ty­czą­ce war­to­ści nie są wy­ra­żo­ne wprost, jed­nak­że mają one duży wpływ na tezę, któ­rej bę­dzie on bro­nił. Po­glą­dy te sta­no­wią ?za­ło­że­nia do­ty­czą­ce war­to­ści?, ?sądy war­to­ściu­ją­ce?. By od­kryć owe za­ło­że­nia, na­le­ży szu­kać ele­men­tów tek­stu wska­zu­ją­cych na czy­jeś pre­fe­ren­cje i hie­rar­chię war­to­ści (co jest ce­nio­ne bar­dziej, co mniej). Pa­mię­taj, że pre­fe­ren­cje mogą być zmien­ne — w za­leż­no­ści od kon­tek­stu, roz­pa­try­wa­nej kwe­stii itp. — bar­dzo czę­sto mamy skłon­ność do bu­do­wa­nia so­bie (zbyt) pro­stej mapy rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra nie wy­star­cza do ade­kwat­ne­go uję­cia zło­żo­no­ści pre­fe­ren­cji da­nej oso­by (zob. pod­sta­wo­wy błąd atry­bu­cji).

Typowe konflikty wartości

Ła­twiej wy­kryć za­ło­że­nia do­ty­czą­ce war­to­ści, gdy uświa­do­mi­my so­bie czę­ste kon­flik­ty war­to­ści:

• lo­jal­ność — uczci­wość (Czy po­wie­dzieć ro­dzi­com o pro­ble­mach szkol­nych sio­stry?)
• ry­wa­li­za­cja — współ­pra­ca (Czy oce­ny w szko­le są do­brym po­my­słem?)
• wol­ność pra­sy — bez­pie­czeń­stwo na­ro­do­we (Czy co­ty­go­dnio­wa kon­fe­ren­cja pra­so­wa z pre­zy­den­tem jest mą­drym po­stę­po­wa­niem?)
• rów­ność — in­dy­wi­du­alizm (Czy pra­wo po­win­no do­pusz­czać wy­jąt­ki?)
• po­rzą­dek spo­łecz­ny — wol­ność sło­wa (Czy po­win­ni­śmy ka­rać wię­zie­niem oso­by o ra­dy­kal­nych po­glą­dach?)
• bez­pie­czeń­stwo — przy­go­da (Czy po­wi­nie­nem wy­brać za­wód, któ­re­go wy­ko­ny­wa­nie wią­że się z na­ra­ża­niem ży­cia?)
• hoj­ność — ko­rzy­ści ma­te­rial­ne (Czy po­ma­gać że­bra­kom?)
• ra­cjo­nal­ność — spon­ta­nicz­ność (Czy po­wi­nie­nem my­śleć o praw­do­po­do­bień­stwie wy­gra­nej za­nim przyj­mę za­kład?)
• po­sza­no­wa­nie tra­dy­cji — no­wo­cze­sność (Czy na­le­ży świę­to­wać 11 li­sto­pa­da?)

Wnioski i konsekwencje jako wskaźniki wartości

W ar­gu­men­tach pre­skryp­tyw­nych fakt stwier­dzo­ny przez wnio­sek może być po­żą­da­ny lub wręcz prze­ciw­nie — wo­le­li­by­śmy go unik­nąć. Go­to­wość do za­ak­cep­to­wa­nia wnio­sku (i fak­tu w nim wy­ra­żo­ne­go) w każ­dym wy­pad­ku bę­dzie zwią­za­na z praw­do­po­do­bień­stwem po­ten­cjal­nych skut­ków z nim zwią­za­nych oraz tego, jaką wagę przy­wią­zu­je się do spra­wy. Dla­te­go też war­to przyj­rzeć się prze­słan­kom po­da­nym na rzecz wnio­sku — mogą one ujaw­nić war­to­ści ży­wio­ne przez nadaw­cę oraz ich hie­rar­chię.

Roz­waż­my przy­kład: ?Nie wol­no nam przy­zwo­lić na bu­do­wę elek­trow­ni ato­mo­wej, po­nie­waż spo­wo­du­je ska­że­nie śro­do­wi­ska?. Prze­słan­ki prze­ma­wia­ją­ce za wnio­skiem do­ty­czą kon­se­kwen­cji wy­wo­ła­nych dzia­ła­niem elek­trow­ni. Za­nie­czysz­cze­nia są wy­raź­nie ne­ga­tyw­nie oce­nia­ne przez oso­bę ar­gu­men­tu­ją­cą. Ja­kie war­to­ści re­pre­zen­tu­ją ?elek­trow­nia? oraz ?za­nie­czysz­cze­nia?? Przy­pusz­czal­nie (lub mię­dzy in­ny­mi) ?sku­tecz­ność? oraz ?zdro­wie?.

Ska­la kon­se­kwen­cji może mieć de­cy­du­ją­cy wpływ na pre­fe­ren­cje do­ty­czą­ce war­to­ści. Dana oso­ba może ce­nić wy­żej sku­tecz­ność niż zdro­wie je­dy­nie do pew­ne­go po­zio­mu ska­że­nia bądź też ce­nić wol­ny ry­nek bar­dziej niż pań­stwo opie­kuń­cze, do­pusz­cza­jąc ogra­ni­czo­ny po­ziom bez­ro­bo­cia.

Za­pa­mię­taj:

• Okre­śla­jąc za­ło­że­nia co do war­to­ści, po­wi­nie­neś za­wsze sta­rać się wy­ra­zić, któ­re war­to­ści sta­wia się przed po­zo­sta­ły­mi.
• Szcze­gól­nie w wy­pad­ku kwe­stii kon­tro­wer­syj­nych po­zwa­la to w dys­ku­sji uzmy­sło­wić so­bie, co się tra­ci, a co zy­sku­je.
• Sta­raj się nie ule­gać skłon­no­ści, aby pro­ces ana­li­zo­wa­nia koń­czyć zbyt wcze­śnie, tzn. na eta­pie iden­ty­fi­ka­cji war­to­ści. To do­pie­ro krok wstęp­ny do oce­ny za­ło­żeń zwią­za­nych z war­to­ścia­mi. War­to­ści, ze wzglę­du na ich isto­tę, wy­zna­je­my wszy­scy. Istot­ne jest to, któ­re war­to­ści są dla da­nej oso­by nad­rzęd­ne.

Kolejne wskazówki, jak rozpoznać założenia normatywne

Inną uży­tecz­ną me­to­dą uświa­da­mia­nia so­bie kon­flik­tów war­to­ści jest ?gra­nie prze­ciw­nej roli? (?re­ver­se role-play?). Za­daj so­bie py­ta­nie: ?Co ro­bią lu­dzie, któ­rzy zaj­mu­ją inne sta­no­wi­sko niż au­tor??. Je­śli uwa­żasz, że nie po­win­no się wy­ko­rzy­sty­wać małp w ba­da­niach eks­pe­ry­men­tal­nych, za­py­taj sie­bie: ?Gdy­bym ?chciał? bro­nić sta­no­wi­ska do­zwa­la­ją­ce­go na wy­ko­rzy­sta­nie małp, co po­wi­nie­nem wziąć po uwa­gę??.

W koń­cu, za­wsze mo­żesz spraw­dzić, czy brak po­ro­zu­mie­nia nie jest skut­kiem kon­flik­tu war­to­ści mię­dzy upraw­nie­nia­mi jed­nost­ki oraz ko­rzy­ści ca­łej gru­py. Gdy roz­wa­ża­my pro­blem, czy na­le­ży ko­rzy­stać z wy­kry­wa­czy me­ta­lu w szko­łach pu­blicz­nych, czę­sto kon­stru­uje­my na­sze ar­gu­men­ty w ter­mi­nach praw każ­de­go z uczniów oraz za­gro­żeń cze­ka­ją­cych na stu­den­tów, je­śli na te­ren szko­ły zo­sta­ła­by wnie­sio­na broń pal­na. Na­stęp­nie sta­ra­my się zrów­no­wa­żyć obie war­to­ści: Czy pra­wo do pry­wat­no­ści za­słu­gu­je na więk­szą ochro­nę niż do­bro po­zo­sta­łych uczniów?

Wskazówki, jak rozpoznać założenia dotyczące wartości

• Po­znaj au­to­ra: czym się zaj­mu­je, ja­kie sta­no­wi­sko re­pre­zen­tu­je itp.
• Py­taj: ?Dla­cze­go kon­se­kwen­cje sta­no­wi­ska zaj­mo­wa­ne­go przez au­to­ra są dla nie­go tak waż­ne??
• Po­szu­kuj in­nych pro­ble­mów spraw spo­łecz­nych, przy­po­mi­na­ją­cych wyj­ścio­wy kon­flikt, aby od­na­leźć ana­lo­gię mię­dzy za­ło­że­nia­mi do­ty­czą­cy­mi war­to­ści.
• Graj prze­ciw­ną rolę. Zaj­mij sta­no­wi­sko prze­ciw­ne do tego, któ­re po­dzie­lasz ty lub dany au­tor, i zi­den­ty­fi­kuj, ja­kie war­to­ści są waż­ne dla prze­ciw­staw­nych po­zy­cji.
• Szu­kaj ogól­niej­szych i po­wta­rza­ją­cych się kon­flik­tów, ta­kich jak np. od­po­wie­dzial­ność in­dy­wi­du­al­na — od­po­wie­dzial­ność zbio­ro­wa.