Czym są założenia?
W każdej argumentacji pojawiają się pewne założenia, czyli sądy lub idee, które zostały przyjęte bez uzasadnienia. Najczęściej takie założenia są przemilczane, by je odnaleźć należy umieć czytać między wierszami. Owe idee dostarczają całej strukturze argumentu wsparcia, podtrzymują i sklejają wszystkie jej elementy. Właściwie, zanim nie zdamy sobie sprawy z założeń czynionych przez daną osobę, nie jesteśmy w stanie ocenić wartości jej argumentu.
Pamiętaj, że argument na pierwszy rzut oka, oglądany ?powierzchownie?, zawsze jest atrakcyjny i wiarygodny. Osoba przedstawiająca swój argument chce pokazać go w jak najlepszym świetle. Bez krytycznego namysłu i uświadomienia sobie założeń tkwiących ?w głębi? argumentacji możemy uwierzyć w coś, w co nie chcielibyśmy uwierzyć, gdybyśmy potrafili w pełni to ocenić.
Założenia:
- są przyjęte jako pewniki, bez uzasadnienia;
- zazwyczaj nie są wyrażone ?explicite?;
- wpływają na kształt i wartość tezy;
- mogą być złudne i wprowadzać w błąd.
Jak wydobyć założenia na światło dzienne?
Każda książka zawiera niezliczoną ilość założeń. To nieuniknione. Z punktu widzenia krytycznego myślenia ważne są jednak jedynie te założenia, które dotyczą struktury przedstawionej argumentacji. Szczególne istotne są założenia:
- bez których przesłanki nie wspierałyby wniosku;
- oraz te, bez których przesłanki nie byłyby prawdziwe.
Założenia mogą być dwojakiego rodzaju: normatywne i opisowe. Te pierwsze dotyczą wartości, te drugie – faktów oraz ogólnych praw rządzących światem. Na razie ograniczymy się do omówienia tylko założeń dotyczących wartości.
Założenia a konflikty wartości
Różnimy się tym, jakie wartości uznajemy za nadrzędne. Przejawia się to np. w różnicach między:
- stanowiskiem ?pro life? i ?pro choice?;
- konserwatystami i liberałami;
- nacjonalistami i kosmopolitami;
- zwolennikami i przeciwnikami kary śmierci;
- zwolennikami i przeciwnikami legalizacji narkotyków.
W jaki sposób możemy uznać, że zwolennicy wykluczających się stanowisk są (równie) rozsądni i racjonalni? Otóż możemy to wytłumaczyć uznając, że w obliczu konfliktu wartości uznają oni, inne spośród z nich za ważniejsze.
Przykład: Nie powinniśmy legalizować narkotyków. Skutki uzależnień narkotykowych byłyby o wiele gorsze niż skutki alkoholizmu.
Przesłanka: Narkotyki silniej uzależniają od narkotyków i wyrządziłyby ludziom o wiele więcej szkody (uzależnienia, choroby, zgony, przestępstwa).
Założenie dotyczące wartości: Zdrowie i bezpieczeństwo obywateli są ważniejsze niż ich prawo do wolnego wyboru.
Wniosek: Nie należy legalizować narkotyków.
Założenie dotyczące wartości jest bardzo ważne dla tego argumentu, kieruje nim zza kulis, określa związek między przesłanką i wnioskiem. Takie założenia trzeba umieć rozpoznawać. Przez ?założenie dotyczące wartości? należy rozumieć z góry przyjętą hierarchię między nimi, wyraźną i niewypowiedzianą preferencję jednej wartości nad drugą, jedna z nich jest traktowana z większym priorytetem.
Wartości
Czym są wartości? Jak je odkrywać? Wartości to rzeczy godne wyboru, poświęcenia, starania się o nie i realizowania ich. Należy podkreślić, że warto myśleć o wartościach nie jako o konkretnych przedmiotach (dom, samochód, pieniądze), lecz o przedmiotach abstrakcyjnych, do których ludzie przywiązują wagę, które mają wpływ na ludzkie wybory i zachowanie.
Pragniemy pewnych rzeczy, doświadczeń, zdarzeń ze względu na to, co uznajemy za ?wartościowe?. Pragniemy posiadania domu, małżonka, samochodu, ponieważ cenimy sobie ?stabilizację?. Dążymy do spotkań z ważnymi ludźmi, ponieważ wartością, którą wybieramy jest określony ?status społeczny?. Nie decydujemy się na wstąpienie w związek małżeński, ponieważ wybieramy ?wolność?.
Rozpoznawanie założeń dotyczących wartości
Wielu ludzi wyznaje te same wartości. Z samej definicji pojęcia wartości wynika, że wiele z nich (większość?) jest podzielanych przez różne osoby. Tym, co szczególnie istotne, jest zatem nie to, że uznajemy pewne wartości, lecz to, w jakim stopniu je uznajemy, które wartości cenimy bardziej.
Nasze preferencje dotyczące wartości ujawniają się szczególnie wyraźnie w sytuacjach kontrowersyjnych, konfliktowych, gdy różne wartości zderzają się ze sobą. Nie jest szczególnie odkrywcze stwierdzenie, że ludzie cenią zarówno rywalizację, jak i współpracę. Interesujące jest, kto (i kiedy) ceni wyżej rywalizację niż współpracę w sytuacji konfliktu tych wartości. Uświadamia nam to lepiej nasze wybory związane z wartościami.
Zwykle poglądy autora dotyczące wartości nie są wyrażone wprost, jednakże mają one duży wpływ na tezę, której będzie on bronił. Poglądy te stanowią ?założenia dotyczące wartości?, ?sądy wartościujące?. By odkryć owe założenia, należy szukać elementów tekstu wskazujących na czyjeś preferencje i hierarchię wartości (co jest cenione bardziej, co mniej). Pamiętaj, że preferencje mogą być zmienne – w zależności od kontekstu, rozpatrywanej kwestii itp. – bardzo często mamy skłonność do budowania sobie (zbyt) prostej mapy rzeczywistości, która nie wystarcza do adekwatnego ujęcia złożoności preferencji danej osoby (zob. podstawowy błąd atrybucji).
Typowe konflikty wartości
Łatwiej wykryć założenia dotyczące wartości, gdy uświadomimy sobie częste konflikty wartości:
- lojalność – uczciwość (Czy powiedzieć rodzicom o problemach szkolnych siostry?)
- rywalizacja – współpraca (Czy oceny w szkole są dobrym pomysłem?)
- wolność prasy – bezpieczeństwo narodowe (Czy cotygodniowa konferencja prasowa z prezydentem jest mądrym postępowaniem?)
- równość – indywidualizm (Czy prawo powinno dopuszczać wyjątki?)
- porządek społeczny – wolność słowa (Czy powinniśmy karać więzieniem osoby o radykalnych poglądach?)
- bezpieczeństwo – przygoda (Czy powinienem wybrać zawód, którego wykonywanie wiąże się z narażaniem życia?)
- hojność – korzyści materialne (Czy pomagać żebrakom?)
- racjonalność – spontaniczność (Czy powinienem myśleć o prawdopodobieństwie wygranej zanim przyjmę zakład?)
- poszanowanie tradycji – nowoczesność (Czy należy świętować 11 listopada?)
Wnioski i konsekwencje jako wskaźniki wartości
W argumentach preskryptywnych fakt stwierdzony przez wniosek może być pożądany lub wręcz przeciwnie – wolelibyśmy go uniknąć. Gotowość do zaakceptowania wniosku (i faktu w nim wyrażonego) w każdym wypadku będzie związana z prawdopodobieństwem potencjalnych skutków z nim związanych oraz tego, jaką wagę przywiązuje się do sprawy. Dlatego też warto przyjrzeć się przesłankom podanym na rzecz wniosku – mogą one ujawnić wartości żywione przez nadawcę oraz ich hierarchię.
Rozważmy przykład: ?Nie wolno nam przyzwolić na budowę elektrowni atomowej, ponieważ spowoduje skażenie środowiska?. Przesłanki przemawiające za wnioskiem dotyczą konsekwencji wywołanych działaniem elektrowni. Zanieczyszczenia są wyraźnie negatywnie oceniane przez osobę argumentującą. Jakie wartości reprezentują ?elektrownia? oraz ?zanieczyszczenia?? Przypuszczalnie (lub między innymi) ?skuteczność? oraz ?zdrowie?.
Skala konsekwencji może mieć decydujący wpływ na preferencje dotyczące wartości. Dana osoba może cenić wyżej skuteczność niż zdrowie jedynie do pewnego poziomu skażenia bądź też cenić wolny rynek bardziej niż państwo opiekuńcze, dopuszczając ograniczony poziom bezrobocia.
Zapamiętaj:
- Określając założenia co do wartości, powinieneś zawsze starać się wyrazić, które wartości stawia się przed pozostałymi.
- Szczególnie w wypadku kwestii kontrowersyjnych pozwala to w dyskusji uzmysłowić sobie, co się traci, a co zyskuje.
- Staraj się nie ulegać skłonności, aby proces analizowania kończyć zbyt wcześnie, tzn. na etapie identyfikacji wartości. To dopiero krok wstępny do oceny założeń związanych z wartościami. Wartości, ze względu na ich istotę, wyznajemy wszyscy. Istotne jest to, które wartości są dla danej osoby nadrzędne.
Kolejne wskazówki, jak rozpoznać założenia normatywne
Inną użyteczną metodą uświadamiania sobie konfliktów wartości jest ?granie przeciwnej roli? (?reverse role-play?). Zadaj sobie pytanie: ?Co robią ludzie, którzy zajmują inne stanowisko niż autor??. Jeśli uważasz, że nie powinno się wykorzystywać małp w badaniach eksperymentalnych, zapytaj siebie: ?Gdybym ?chciał? bronić stanowiska dozwalającego na wykorzystanie małp, co powinienem wziąć po uwagę??.
W końcu, zawsze możesz sprawdzić, czy brak porozumienia nie jest skutkiem konfliktu wartości między uprawnieniami jednostki oraz korzyści całej grupy. Gdy rozważamy problem, czy należy korzystać z wykrywaczy metalu w szkołach publicznych, często konstruujemy nasze argumenty w terminach praw każdego z uczniów oraz zagrożeń czekających na studentów, jeśli na teren szkoły zostałaby wniesiona broń palna. Następnie staramy się zrównoważyć obie wartości: Czy prawo do prywatności zasługuje na większą ochronę niż dobro pozostałych uczniów?
Wskazówki, jak rozpoznać założenia dotyczące wartości
- Poznaj autora: czym się zajmuje, jakie stanowisko reprezentuje itp.
- Pytaj: ?Dlaczego konsekwencje stanowiska zajmowanego przez autora są dla niego tak ważne??
- Poszukuj innych problemów spraw społecznych, przypominających wyjściowy konflikt, aby odnaleźć analogię między założeniami dotyczącymi wartości.
- Graj przeciwną rolę. Zajmij stanowisko przeciwne do tego, które podzielasz ty lub dany autor, i zidentyfikuj, jakie wartości są ważne dla przeciwstawnych pozycji.
- Szukaj ogólniejszych i powtarzających się konfliktów, takich jak np. odpowiedzialność indywidualna – odpowiedzialność zbiorowa.