Słowa „krytyczny”, „krytyka”, „krytycyzm” pochodzą od greckiego słowa „kritikos”, które oznacza zdolność wydawania sądów, dostrzegania różnic i podejmowania decyzji. We współczesnej polszczyźnie słowo „krytyk” to „ten, kto analizuje i ocenia dzieła sztuki, literatury, prace naukowe” (ISJP). Bycie krytycznym w tym sensie nie oznacza doszukiwania się wad i wyrażania negatywnych ocen, choć elementy te obejmuje inne znaczenie tego słowa. Znaczenie nas interesujące to „oparty na analizie, badaniu cech przedmiotu” (ISJP). Wydawanie krytycznych sądów nie sprowadza się zatem do prostego powiedzenia „Lubię to” lub „Nie podoba mi się to” (choć oczywiście nie ma niczego złego w wyrażaniu takich opinii), wymaga ono przyjęcia jakiegoś kryterium, oparcia na jakiejś podstawie ? bardziej obiektywnych niż osobisty gust. W istocie, słowa „krytyczny” i „kryterium” mają wspólne pochodzenie – od jednego źródłosłowu. Można powiedzieć, że myślenie krytyczne to myślenie zgodne z wyraźnymi i dobrymi kryteriami i ich świadome.

Refleksyjne myślenie jest czynnym, wytrwałym i uważnym rozważaniem jakiegoś przekonania lub przypuszczalnej formy wiedzy – ze względu na podstawy, na których się opiera, oraz dalszych wniosków, do których doprowadza.

Krytyczne myślenie jest złożonym procesem rozważania pewnego problemu, w który zaangażowany jest szeroki wachlarz umiejętności i postaw:

• rozpoznawanie stanowisk, argumentów i wniosków prezentowanych przez innych ludzi,
• ewaluacja dowodów na rzecz alternatywnych punktów widzenia,
• uczciwa ocena przeciwstawnych argumentów i dowodów,
• umiejętność czytania pomiędzy wierszami i identyfikacji fałszywych lub krzywdzących założeń,
• rozpoznawanie technik mających sprawić, że dane stanowisko będzie w odbiorze bardziej przekonujące niż inne (np. pewnych narzędzi perswazji),
• rozważanie spraw w ustrukturyzowany sposób, wnikliwie i z wykorzystaniem logiki,
• wyciąganie wniosków na temat stopnia uzasadnienia argumentu na podstawie silnych dowodów i sensownych założeń,
• prezentacja własnego punktu widzenia w sposób ustrukturyzowany, jasny, przemyślany – taki, który łatwiej przekona innych.

(Źródło: https://www.criticalthinking.org/pages/defining-critical-thinking/766)

Myślenie krytyczne… przebudzenie umysłu, aby był gotów badać sam siebie.

Myślenie krytyczne jest pojęciem bogatym znaczeniowo, które kształtowało się przez około 2500 lat, jednakże samo wyrażenie „myślenie krytyczne” powstało w połowie XX wieku.  Proponujemy tu definicję pojęcia krytycznego myślenia, które swoim zakresem obejmuje wiele niezależnych dyscyplin.

Krytyczne myślenie – definicja National Council for Excellence in Critical Thinking, rok 1987

Oświadczenie Michaela Scrivena i Richarda Paula, przedstawione podczas 8th Annual International Conference on Critical Thinking and Education Reform, lato 1987.

Myślenie krytyczne jest zdyscyplinowanym procesem intelektualnym, który polega na:

1. aktywnej i umiejętnej konceptualizacji,
2. wykorzystywaniu, analizowaniu i syntetyzowaniu oraz ocenie informacji uzyskanych od kogoś lub sformułowanych samodzielnie,
3. obserwacji, zdobywaniu doświadczeń,
4. refleksji, rozumowaniu i komunikacji.

Proces ten określa, jakie przekonania żywimy oraz jakie podejmujemy działania. W typowej postaci proces ten opiera się na uniwersalnych wartościach intelektualnych, które wykraczają poza przedmiot naszych myśli, takie jak: przejrzystość, trafność, precyzyjność, spójność, istotność, uzasadnienie, głębia, rozmach oraz uczciwość.

Krytyczne myślenie zakłada sprawdzenie następujących struktur lub elementów myśli w każdym rozumowaniu: cel, problem, kwestię, założenia, pojęcia, podstawy empiryczne, rozumowanie prowadzące do określonego wniosku, implikacje i konsekwencje, zastrzeżenia płynące z innych punktów widzenia oraz pewien zakres możliwych nawiązań. Myślenie krytyczne – jako dotyczące wielu różnych przedmiotów, spraw i celów – stanowi element różnorodnych sposobów myślenia, m.in.: myślenia naukowego, matematycznego, historycznego, antropologicznego, ekonomicznego, moralnego i filozoficznego.

Myślenie krytyczne można charakteryzować przez wskazanie dwóch części: 1) zbioru informacji oraz przekonań, które kształtują umiejętności; 2) nawyków, opartych na zaangażowaniu intelektualnym, określających wykorzystanie owych umiejętności do kontroli i kształtowania zachowania. Z tego względu można je przeciwstawić: 1) biernemu przyswajaniu i przechowywaniu informacji, ponieważ myślenie krytyczne wymaga [używania]szczegółowych metod wyszukiwania informacji i obchodzenia się z nimi; 2) posiadaniu umiejętności, które zgodnie z założeniem będą stale używane; 3) wykorzystywaniu tych umiejętności jako elementów ćwiczenia, bez akceptacji jego rezultatów.

Myślenie różni się ze względu na motywację, która stoi u jego podstawy Gdy jest motywowane egoistycznymi pobudkami, często przejawia się w sprawnej manipulacji ideami w służbie szeroko pojętego interesu własnego lub interesu własnej grupy. Jako takie jest zazwyczaj wadliwe intelektualnie, jednakże może być skuteczne pragmatycznie. Gdy jest motywowane pragnieniem zachowania jedności intelektu i rzetelności umysłowej, staje się zazwyczaj czynnością intelektualną wyższego rzędu, choć podatną na zarzut „idealizmu” ze strony tych, którzy przyzwyczaili się do egoistycznego wykorzystywania swoich umiejętności.

Nikt nie może myśleć krytycznie przez cały czas, każdy ma chwile, w których ulega niezdyscyplinowanemu lub irracjonalnemu myśleniu. Jego jakość jest więc stopniowalna i zależy, między innymi, od wartości i głębi doświadczenia w danej dziedzinie myślenia lub w zakresie danej grupy problemów. Nikt nie jest w stanie myśleć krytycznie całkowicie i na wskroś, lecz jedynie do takiego-a-takiego stopnia, z takim-a-takim stopniem przenikliwości i nieporadności, i jest podatny w takim-a-takim stopniu na tendencje do samooszukiwania się. Z tego względu rozwój umiejętności krytycznego myślenia i dyspozycji do niego jest przedsięwzięciem na całe życie.

Kolejne krótkie omówienie pojęcia myślenia krytycznego

Myślenie krytyczne jest myśleniem, które podlega samokontroli, jest zdyscyplinowane i stara się przeprowadzać rozumowania na najwyższym poziomie i w sposób możliwie najbardziej uczciwy intelektualnie.  Ludzie, którzy myślą krytycznie, stale podejmują starania, by żyć racjonalnie, rozsądnie i w sposób empatyczny. Są uwrażliwieni na zawodną naturę ludzkiego myślenia, która często bywa nieuświadomiona.  Starają się zmniejszyć siłę swoich nawyków egocentrycznych i socjocentrycznych. Używają narzędzi intelektualnych, które stanowią warsztat krytycznego myślenia – pojęcia i zasady, które pozwolą im analizować, oceniać i poprawiać sposób, w jaki myślą. Pilnie pracują, by rozwijać intelektualne cnoty uczciwości, pokory, życzliwości, empatii, poczucia sprawiedliwości i zaufania do rozumu. Zdają sobie sprawę, że jakkolwiek będą sprawni w myśleniu, zawsze mogą poprawić swoje umiejętności logicznego myślenia i czasami zdarzy im się paść ofiarą błędów w rozumowaniu, ludzkiej irracjonalności, uprzedzeń, skrzywień poznawczych, zakłóceń, bezkrytycznie akceptowanych zasad społecznych i rozmaitych tabu, dbania o własne interesy.   Starają się poprawić świat, by przyczynić się do budowania bardziej racjonalnego i cywilizowanego społeczeństwa. Jednocześnie zauważają złożoność problemów, którymi się zajmują. Starają się unikać uproszczeń i dążą do właściwego określenia praw i potrzeb innych ludzi. Doświadczają trudności związanych z rozwojem swoich umiejętności myślenia i zobowiązują się ćwiczenia się przez całe życie na drodze do samodoskonalenia. Podzielają przekonanie Sokratesa: „Bezmyślnym życiem żyć człowiekowi nie warto”, ponieważ zdają sobie, że świat, w którym ludzie żyją nierozumnie, jest bezkrytyczny, niesprawiedliwy i niebezpieczny.

Linda Elder, Wrzesień, 2007

Dlaczego warto myśleć krytycznie?

Na czym polega problem?

Myślimy wszyscy; taka jest nasza natura. Ale nasze myślenie, to, które pozostawiamy same sobie, jest stronnicze, skrzywione, częściowe, pełne uprzedzeń i przesądów. Ponadto jakość naszego życia, tego, co tworzymy, robimy, budujemy zależy bezpośrednio od jakości naszego myślenia Tandetne myślenie jest kosztowne – zarówno dla naszego portfela, jak i jakości naszego życia. Doskonałość w myśleniu wymaga systematycznej uprawy.

Definicja

Myślenie krytyczne jest to sposób myślenia – na każdy temat, jakakolwiek byłaby jego treść lub przedstawiony problem – dzięki któremu ten, kto myśli, poprawia jakość swojego myślenia przez umiejętne uchwytywanie struktur z nim związanych i narzucanie mu intelektualnych standardów.

Rezultat

Dobrze ukształtowana osoba myśląca krytycznie:

1. rozważa życiowe pytania i problemy, formułując je jasno i precyzyjnie;
2. gromadzi i ocenia istotne informacje, wykorzystując abstrakcyjne idee, aby je skutecznie interpretować; dochodzi do dobrze uzasadnionych wniosków i rozwiązań, testując je według odpowiednich kryteriów i standardów;
3. myśli w sposób otwarty w ramach alternatywnych systemów myślenia, rozpoznając i oceniając, co jest niezbędne, ich założenia, implikacje i praktyczne skutki,
4. komunikuje się skutecznie z innymi podczas rozwiązywania złożonych problemów.

Myślenie krytyczne jest – mówiąc krótko – myśleniem nastawionym na samo siebie, dyscyplinującym i monitorującym samo siebie, a także samokorygującym się. Zakłada ono zgodę na rygorystyczne standardy doskonałości i troskę o ich stosowanie. Myślenie krytyczne pociąga ze sobą efektywną komunikację i umiejętności rozwiązywania problemu oraz zobowiązanie do przezwyciężania naszego wrodzonego egocentryzmu i socjocentryzmu.

(Zaczerpnięte z The Miniature Guide to Critical Thinking Concepts and Tools, Foundation for Critical Thinking Press, 2008, Richarda Paula i Lindy Elder).